Κριτική της Αλκ. Σουλογιάννη για την ποιητική συλλογή «Τα διάκενα του χρόνου & Πρελούδιο στο νέο κοσμικό ψύχος» (εκδόσεις Ιωλκός, 2023), του Δημήτρη Τ. Άναλι, στο Bookpress.
«Τα διάκενα του χρόνου και Πρελούδιο στο νέο κοσμικό ψύχος» του Δημήτρη Τ. Άναλι (κριτική) – Θεματική και υφολογική στέψη στο κειμενικό σύμπαν του Άναλι
Για τη «δίδυμη» ποιητική συλλογή του Δημήτρη Τ. Άναλι «Τα διάκενα του χρόνου και Πρελούδιο στο νέο κοσμικό ψύχος» (μτφρ. Αντιγόνη Βλαβιανού, Σπύρος Μοσκόβου, εκδ. Ιωλκός). Στην κεντρική φωτογραφία, στιγμιότυπο από τα σχολικά χρόνια του στις Σπέτσες. Δίπλα του, ο Δημήτρης Κολλάτος.
© Αρχείο Δημ. Κολλάτου.
Η υψηλής αισθητικής έκδοση των ποιητικών καταλοίπων του Δημήτρη Τ. Άναλι (1938-2012) υπό τον συνδηλωτικό όσο και παραστατικό, σύνθετο τίτλο Τα διάκενα του χρόνου και Πρελούδιο στο νέο κοσμικό ψύχος προσφέρει μια ωραία ευκαιρία για επανασύνδεση με εξόχως ενδιαφέροντα σημασιολογικά τοπία που αποκαλύπτουν τον χαρακτήρα μιας πρωτότυπης δημιουργικής γραφής.
Ο Δημήτρης Τ. Άναλις, ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, μεταφραστής, πολιτικός αναλυτής, αλλά και ζωγράφος – μια σύγχρονη εκδοχή αναγεννησιακού ανθρώπου […]
Στο Προλογικό Σημείωμα η Αντιγόνη Βλαβιανού παρέχει πληροφορίες για τις συνθήκες αξιοποίησης του υλικού της έκδοσης, «του τελευταίου ποιητικού έργου του [Άναλι] με μια δίδυμη συλλογή». Στο δε Επίμετρο της έκδοσης εντοπίζουμε λεπτομέρειες από τη δημιουργική και συγκριτική ανάγνωση ποιητικών κειμένων του Άναλι, σύμφωνα με επιλογές της Τιτίκας Δημητρούλια.
Ο Δημήτρης Τ. Άναλις, ποιητής, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, μεταφραστής, πολιτικός αναλυτής, αλλά και ζωγράφος – μια σύγχρονη εκδοχή αναγεννησιακού ανθρώπου, με μια διαρκή κινητικότητα, εισηγήθηκε όρους συμμετοχής/εμπλοκής τόσο στο καθ’ ημάς όσο και στο διεθνές (πρωτίστως γαλλικό) πολιτισμικό, κοινωνικό, πολιτικό γίγνεσθαι.
Διασχίζοντας ελληνο-γαλλικά γλωσσικά σύνορα
Με την ποίηση του Άναλι συναντηθήκαμε κατά την ελεύθερη περιήγησή μας σε συγχρονική και σε αναδρομική διάσταση, διασχίζοντας ελληνο-γαλλικά γλωσσικά σύνορα, μέσα από ατραπούς που διάνοιγαν τα σημαινόμενα ποιητικών συλλογών σε ελληνικές και σε γαλλικές εκδόσεις, όπως αυτές υπό τους τίτλους: Lied (1957) με εξώφυλλο του Θανάση Τσίγκου, Τα χέρια (Εκδόσεις Δίφρος 1958), Le prince des lys (1958), Ουρανούπολη (Εκδόσεις Κείμενα 1971), La minuterie du sommeil (1971), Η σκιά που χτίζει (Εκδόσεις Πολυπλάνο 1978) με προμετωπίδα του Γιάννη Τσαρούχη και με εικόνα γλυπτού της Γαβριέλας Σίμωσι, Terre d’ errance (1988), Πανωραία (Εκδόσεις Μίμνερμος 1991), Ο Οιδίποδας στη σκόνη (Εκδόσεις Μίμνερμος 1991), Άνθρωποι της άλλης όχθης (Εκδόσεις Λιβάνης 2006, σε μετάφραση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ και της Αντιγόνης Βλαβιανού από τη γαλλική έκδοση), μεταξύ άλλων από την πλούσια λογοτεχνική παραγωγή του.
Κατά την ιδιωτική και τη συντροφική, πάντως δημιουργική και ενίοτε συγκριτική ανάγνωση στο πλαίσιο αυτό, εντοπίσαμε θεματικές ισοτοπίες που εκτιμήθηκαν αμέσως ως αρμοί συνοχής σε ένα πρωτότυπο κειμενικό σύμπαν, αλλά και ως σήματα δημιουργικής διαδρομής καθώς νέα κάθε φορά στοιχεία ενίσχυαν το σημασιολογικό ισοδύναμο των ισοτοπιών, προερχόμενα από έννοιες, όπως: Ο ατομικός και ο γενικός χρόνος, η κυκλική ροή του χρόνου, ο προσωπικός χωροχρόνος, η μνήμη και η λήθη, ο εσωτερικός άνθρωπος και το κοινωνικο-πολιτικό προσωπείο του, η ανθρώπινη μονάδα και η ανθρώπινη κοινότητα, το ατομικό και το συλλογικό στοιχείο, η ζωή και ο θάνατος, η λήθη και ο θάνατος, ο έρως, η φθορά και τα όρια της ύπαρξης, το σώμα, τα προϊόντα των αισθήσεων και το περιεχόμενο των συναισθημάτων. Ακόμα: Ο δημιουργός ως ατομική μονάδα και ο δημιουργός στο πλαίσιο της διαπροσωπικής επικοινωνίας, η αυτοαναφορικότητα της δημιουργικής γραφής, ο εκφερόμενος λόγος και η πλήρης σημασιών σιωπή, ο Μύθος και η Ιστορία, τα πολιτισμικά, ιστορικά, πολιτικά, οικονομικά δεδομένα της αντικειμενικής πραγματικότητας και η μεταποίησή τους σε στοιχεία της υποκειμενικής, δηλαδή εντέλει της κειμενικής πραγματικότητας.
[…] αναγνωρίζουμε και μια επιτομή υφολογικών δεικτών που προσδιορίζουν την εξέλιξη στη δημιουργική γραφή του Άναλι, όπως αποδίδουν οι επιλογές και κυρίως οι αποκλίσεις από την κοινή χρήση της γλώσσας.
Στο πλαίσιο αυτό, και σε ό,τι αφορά τη θεματική δομή στην ανά χείρας έκδοση, τα τέσσερα ποιήματα υπό τους ιδιαίτερους τίτλους: «Ο άγγελος», «Ο κάθετος χρόνος», «Το βλέμμα του χρόνου», «Τα βήματα» που αποτελούν την ενότητα Τα διάκενα του χρόνου, και οι επίσης τέσσερις ποιητικές συνθέσεις υπό τους ιδιαίτερους τίτλους: «Τα κενά του θανάτου στην Εσπερία», «Επίμονες εικόνες», «Την επομένη τα χαράματα», «Επανεκκίνηση της ώριμης ηλικίας» που αποτελούν την ενότητα Πρελούδιο στο νέο κοσμικό ψύχος, αντιπροσωπεύουν πεδία δημιουργικής όσο και πυκνής αποτύπωσης περαιτέρω λεπτομερειών σε ό,τι αφορά την ενίσχυση του περιεχομένου στις θεματικές ισοτοπίες που εξασφαλίζουν την ποιότητα της λογοτεχνικής παραγωγής του Άναλι, με ιδιαίτερη έμφαση σε έννοιες, όπως: ζωή και θάνατος, το τρίπτυχο σώμα-νους-ψυχή, ο προσωπικός και ο φυσικός χρόνος, η μνήμη και η λήθη, η αντιπαράθεση της αντικειμενικής και της υποκειμενικής πραγματικότητας.
Εξάλλου, εδώ αναγνωρίζουμε και μια επιτομή υφολογικών δεικτών που προσδιορίζουν την εξέλιξη στη δημιουργική γραφή του Άναλι, όπως αποδίδουν οι επιλογές και κυρίως οι αποκλίσεις από την κοινή χρήση της γλώσσας. Εντοπίζουμε την αξιοποίηση της μεταφοράς και της αφοριστικής διατύπωσης, την οργάνωση των συνδηλώσεων και τον διάλογο ανάμεσα σε εξωτερικά και σε εσωτερικά τοπία, πρωτίστως την ευρηματική σύνθεση γραμματικών εικόνων, οι οποίες αποτελούν τόπους συνάντησης ανάμεσα σε δύο αγωγούς σημαινομένων και αισθητικής, όπως αυτοί οι αγωγοί αντιστοιχούν στη λογοτεχνική γραφή και στον εικαστικό κώδικα (όπου το κιαροσκούρο κατέχει διακεκριμένη θέση).
Με αυτές τις προϋποθέσεις, έχει ενδιαφέρον να επιμείνουμε σε ορισμένα αποσπάσματα από τα ποιήματα της «δίδυμης» συλλογής, ανεξάρτητα από περιβάλλοντα συμφραζομένων, όπως:
«Βλέμμα απέραντο ο ουρανός το τόξο του τεντώνει»,
«Αστραπή είναι η κάθετη χειρονομία του χρόνου»,
«Μια αδιάφορη σιωπή πλανάται που μας αγνοεί»,
«Μια χέρσα γη με λιθάρια όπου το χορτάρι ακτινοβολεί»,
«Διαβαίνει σαν σύννεφο ένα φόρεμα θερινό»,
«Τα νεύματα του ανέμου έπαψαν/ Μόλις ράγισαν απ’ την πάχνη του κόσμου»,
«Τα βήματά μας μοιάζουν με τ’ αυλάκι που αφήνει πίσω του/ Το φίδι, αδιάκοπα μας ακολουθούν»,
«αποχαλινωμένες θάλασσες»,
«εκεί που πλαγιάζει κι ο όψιμος ήλιος/ Καλύπτοντας τους στερνούς ήχους του χειμώνα».
Επίσης:
«Εδώ η ιστορία έρχεται από/ Πολύ μακριά και μετατρέπεται σε ολολυγμό»,
«Η πραγματική ζωή είναι παρούσα και στον θάνατο»,
«Μπερδεύεις τα λόγια σου επειδή έχεις χάσει σχεδόν/ Το σώμα σου».
Το μεταφραστικό έργο του Άναλι
Επιπλέον, με δεδομένες τις συνθήκες έκδοσης της συγκεκριμένης «δίδυμης» ποιητικής συλλογής, τα κείμενα που συνθέτουν τη δομή της, είναι δυνατόν να εκτιμηθούν ως μια θεματική και υφολογική στέψη στο κειμενικό σύμπαν του Δημήτρη Τ. Άναλι. Με το σύμπαν αυτό συνδέεται, από μια παραπληρωματική θέση, και το μεταφραστικό έργο του Άναλι, ο οποίος –ας θυμηθούμε με αυτή την ευκαιρία– εξασφάλισε ιδιαίτερες συνθήκες για τη συνάντησή μας με το έργο του (γεννημένου το 1930) σύρου, αυτοεξόριστου στη Γαλλία, ποιητή, δοκιμιογράφου, μεταφραστή Αλί Αχμάντ Σαΐντ Ασμπάρ, περισσότερο γνωστού με το ψευδώνυμο Άδωνις (Adunis), στον οποίον –ειρήσθω εν παρόδω– οφείλεται και η πρώτη ολοκληρωμένη αραβική μετάφραση των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου.
Στη σειρά των μεταφράσεων του Άναλι εντοπίζονται οι εκδόσεις υπό τους τίτλους Χρόνος, τόποι, δοξαστικά (Εκδόσεις Ίνδικτος 1998) και Χρονικό των κλαδιών (Εκδόσεις Λιβάνη 2006) με ποίηση του Άδωνι. Ενώ η αλληλογραφία του Άναλι με τον Άδωνι εκδόθηκε στα καθ’ ημάς υπό τον τίτλο Φιλία, Χρόνος και Φως / Γράμματα από τη Μεσόγειο (Εκδόσεις Λιβάνης 2009, σε μετάφραση του Μανώλη Πιμπλή). Έχει ενδιαφέρον να θυμηθούμε ότι στις «παρισινές» διεργασίες που οδήγησαν στην έναρξη αυτής της αλληλογραφίας συμμετείχε και ο Πέτερ Χάντκε (Γκρίφιν της Αυστρίας 1942), ποιητής, πεζογράφος, σεναριογράφος, θεατρικός συγγραφέας, μεταφραστής, δοκιμιογράφος, Βραβείο Nobel Λογοτεχνίας 2019.
Το διαπολιτισμικό στοιχείο με ό,τι αυτό συνεπάγεται ως προς το θετικό και το αρνητικό φορτίο, συμμετέχει στη σύνθεση των βιβλίων του Άναλι, τα οποία προβάλλουν πρωτίστως ιστορικο-πολιτικό χαρακτήρα.
Καθώς ακολουθούμε την ανάπτυξη των συμφραζομένων στις δέκα οκτώ επιστολές που αντάλλαξαν ο Άναλις και ο Άδωνις (15 Ιουνίου έως 15 Σεπτεμβρίου 1998), αναγνωρίζουμε τη (βιωματική εν πολλοίς) διαχείριση ζητημάτων στο πλαίσιο του διαπολιτισμικού διαλόγου όπως εξελίσσεται σε ποικίλες μορφές και σε ποικίλα επίπεδα στη μείζονα περιοχή της Μεσογείου (και εδώ έχουμε μια καλή ευκαιρία να θυμηθούμε και την ποιητική συλλογή της Πολύμνιας Βελούδη υπό τον τίτλο ακριβώς Μείζων Μεσόγειος, στις Εκδόσεις Στιγμή 2009). Το διαπολιτισμικό στοιχείο με ό,τι αυτό συνεπάγεται ως προς το θετικό και το αρνητικό φορτίο, συμμετέχει στη σύνθεση των βιβλίων του Άναλι, τα οποία προβάλλουν πρωτίστως ιστορικο-πολιτικό χαρακτήρα.
Από αυτή την άποψη, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η διδακτορική του διατριβή στη Γαλλία υπό τον τίτλο Les Balkans 1945-1960 – La prise du pouvoir (1978), η οποία ενίσχυσε και την ελληνική αγορά του βιβλίου υπό τον τίτλο Βαλκάνια 1945-1960 – Η κατάληψη της εξουσίας (Εκδόσεις Ιωλκός 2005, σε μετάφραση της Ελένης Γ. Ρούσση). Εδώ δεσπόζουσα εστίαση ενδιαφέροντος κατέχει και το ζήτημα των μειονοτήτων, το οποίο αποτελεί θέμα ανάπτυξης και στη μελέτη του Άναλι υπό τον τίτλο Les minorités dans les Balkans (1993).
Στο πλαίσιο αυτό εντοπίζουμε και το εμβληματικό βιβλίο του Άναλι υπό τον τίτλο La crise yougoslave (1993), ενώ στην ελληνική βιβλιογραφία ανήκει και το θεματικά συγγενές βιβλίο του Άναλι υπό τον τίτλο Χρονικό ενός πολιορκημένου λαού. Γιουγκοσλαβία 1993-1996 (Εκδόσεις Λιβάνη 1999, σε μετάφραση του Γιώργου Καλαμαντή από τη γαλλική έκδοση), με πρόλογο του οικονομολόγου πανεπιστημιακού καθηγητή Κώστα Βεργόπουλου (1942-2017).
Η ευρύτερη περιοχή της Δημόσιας Διοίκησης υπήρξε πεδίο ανάπτυξης της επιχειρηματολογίας και της γενικότερης ρητορικής του Δημήτρη Τ. Άναλι για θέματα διακρατικών σχέσεων και ισορροπιών, όπου εντάσσεται και το Κυπριακό Ζήτημα, όπως αναγνωρίζουμε στο βιβλίο του για την τουρκική εισβολή στην Κύπρο υπό τον τίτλο Κύπρος / Επιχείρηση «Αττίλας» (Εκδόσεις Λιβάνη 2001, σε μετάφραση του Νίκου Γκόλια από τη γαλλική έκδοση).
Είτε συμφωνούσε κάποιος με τις εν προκειμένω απόψεις του Άναλι είτε διαφωνούσε, βέβαιον είναι ότι ο επιστημονικός λόγος του στον τομέα της εφαρμοσμένης πολιτικής (όπως άλλωστε και ο δημιουργικός) αποκάλυπτε μια κριτική, συγκριτική, συνδυαστική, έστω και αφοριστική συμπεριφορά στη διάσταση της θεματικής οργάνωσης και στη διάσταση του ύφους ως οχήματος για τη διεκπεραίωση και υποστήριξη των επιλογών του, και πάντως μια καλώς συντεταγμένη τεκμηρίωση με αδιαμφισβήτητα, αδήριτα δεδομένα από την αντικειμενική πραγματικότητα.
Τούτων δοθέντων, λοιπόν, καθίσταται φανερό ότι η «δίδυμη συλλογή» των ποιητικών καταλοίπων του Άναλι αποτελεί πρόσκληση για να τον συναντήσουμε εκ νέου μέσα σε σημασιολογικά και αισθητικά τοπία που προτείνουν διαδρομές για μια ολοκληρωμένη επίσκεψη στις περιοχές ενός πρωτότυπου κειμενικού σύμπαντος.
Παράλληλα, η ποιητική αυτή συλλογή λειτουργεί σαν αφορμή για να θυμηθούμε έναν υψηλού κύρους στοχαστή απέναντι στις ιστορικο-πολιτικές συγκυρίες σε μια εξόχως και πολλαπλώς ενδιαφέρουσα εποχή που αντιστοιχεί στο δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα. Και εδώ ακριβώς εντοπίζεται η προστιθεμένη αξία της έκδοσης.
＊ Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).
Αποσπάσματα από τη «δίδυμη» ποιητική συλλογή
Η μνήμη διαλύει τα εκτυφλωτικά σκοτάδια
Αδειάζει τα μονοπάτια απ’ τα ερέβη τους
Καταβροχθίζει κατόπιν τις βεβαιότητες και τους θορύβους τους
Όσοι δραπέτευσαν πριν την αυγή, επαναλαμβάνουν ότι
Μόνο ένα βλέμμα μπορεί ν’ αντέξει το βάρος του χρόνου.
(από το ποίημα «Το βλέμμα του χρόνου»)
Πριν από τη λησμονιά που θα κρατήσει πολύ
Μερικές αγαπημένες εικόνες, σώματα, λοξές οπτικές
Πίνακες, γλυπτά, αποχαλινωμένες θάλασσες, ξερολιθιές
Κι όλα όσα καταφθάνουν μόνα τους, καλεσμένα
Από τις παράταιρες φωνές της μνήμης,
Αναμνήσεις, παρ’ όλα αυτά ξεκάθαρες
Παρούσες κάθε στιγμή.
(από το ποίημα «Τα κενά του θανάτου στην Εσπερία)
Η ώρα της λογοδοσίας. Ξανάρθαν τ’ αγριοπερίστερα
Απαιτώντας απαντήσεις στα απτά ερωτήματα
Των δέντρων, αλλά για πόσον καιρό ακόμα;
Η τεχνητή μέθη αλλοιώνει τα πρόσωπα, η μόνη
Απειλή που φέρει το όνομα ελευθερία. Τα χείλη της
Δε θα γεράσουν ποτέ μέσα σε μιαν εικόνα.
Ζωγραφιστά σύννεφα που επαναλαμβάνονται επ’ άπειρον, καμιά
Μουσική δε θα απαλύνει τον πόνο της ακινησίας τους:
Νιώθει κανείς πως ο χειμώνας θα κλειδαμπαρωθεί
Και δε θ’ ανοίξει παρά μονάχα για επισκέπτες που αναζητούν
Μια κούφια ευτυχία. […]
(από την ποιητική σύνθεση «Την επομένη τα χαράματα»)
Πηγή: Bookpress
Κανένα προϊόν στο καλάθι σας.