«Στιγμιότυπα Αφύπνισης» | Κριτική | Fractal

Κριτική της Ελένης Παπανδρέου για την ποιητική συλλογή «Στιγμιότυπα Αφύπνισης» (εκδόσεις Ιωλκός, 2024), του Βασίλη Δ. Παπαβασιλείου, δημοσιευμένη στο περιοδικό Fractal.

 

Για το βιβλίο «Στιγμιότυπα αφύπνισης»

 

Γράφει η Ελένη Παπανδρέου //

 

Τα «Στιγμιότυπα αφύπνισης», η νέα ποιητική σύνθεση του Βασίλη Παπαβασιλείου, κρύβει μέσα της μια συνέχεια και μια υπόσχεση. Οχτώ χρόνια μετά την «Ενόραση», την ποιητική συλλογή χάικου με τον φυσιολατρικό όσο και αλληγορικό λόγο, ο ποιητής έρχεται με 120 νέα ποιήματα ενιαίας μορφολογικής κατεύθυνσης, για να μας αποδείξει πως η πιο σύντομη μορφή ποίησης χωρά στην αέρινη αρχιτεκτονική δομή των 5, 7 και 5 συλλαβών αντίστοιχα, ένα σύμπαν διαισθητικής ομορφιάς διάσπαρτο με εικόνες σιωπής που υπαινίσσονται αντί να επιδεικνύουν την αλήθεια.

Με λακωνική εκφραστική δεινότητα, ο ποιητής, σε κάθε χάικου σκιαγραφεί την στιγμή ως μια μορφή αποκάλυψης. Δομικά, ο πρώτος στίχος οριοθετεί τη σκηνή ή δηλώνει το πλαίσιο της δράσης, ενώ ο δεύτερος με εμφατική κατεύθυνση προς τα απαραίτητα συστατικά μέρη του κάδρου εμπλουτίζει τη διήγηση, δημιουργώντας μια εικόνα που αποκτά ουσία μέσω της αφαίρεσης. Εστία της αποκαλυπτικής δεινότητας του ποιήματος, αποτελεί ο τρίτος στίχος ο οποίος επεξηγεί, χρωματίζει ή συνδέει χρονικά τα προηγούμενα συστατικά στοιχεία με ένα νέο που επεκτείνει την εσωτερική δράση του ποιήματος και εντέλει αναγάγει την αφαιρετική εικόνα σε στοχασμό. Με μια άνω τελεία στο τέλος του πρώτου ή του δεύτερου στίχου, συχνά εισάγει σε αυτή την τόσο εκκωφαντικά σύντομη μορφή ποίησης μια επιπλέον παύση.

 

Κομμένα δένδρα.

Οι ρίζες θρηνούν βουβά

δίχως ουρανό.

 

Ο Β. Παπαβασιλείου χειρίζεται με λεπτότητα τη διάσταση του χρόνου, μετουσιώνοντάς την σε δομικό στοιχείο της ποίησής του, όχι άμεσα προσβάσιμο αλλά στιβαρά υπαρκτό. Επιλέγει τη σιωπή των λέξεων για να ψηλαφίσει το δευτερόλεπτο όπου μέσα του κοιμάται η αιωνιότητα. Το παρόν, γίνεται ένα άρμα μέσα στο οποίο υποβόσκει ένα παρενθετικό παρελθόν ή ένα εξελισσόμενο μέλλον που μας καλεί να συνειδητοποιήσουμε την ενότητα όσο και την κυκλικότητα του χρόνου. Ο ποιητής, σταθερά τοποθετημένος σε ένα χρονικό σημείο, μοιάζει να ατενίζει τον κόσμο με αφαιρετική διάθεση. Στατικές αλλά συμπεριληπτικές ενός συναισθήματος εικόνες διευρύνουν τον χρόνο, αποκαλύπτοντας την ιστορία.

 

Τα πορτοκάλια

ακόμα μας δροσίζουν

του πεθαμένου.

 

Η παρατήρηση αναδεικνύεται σε λιτό καμβά όπου μέσα του αποτυπώνεται μια δραματική σκηνή ή μια εικόνα ομορφιάς. Και τα δύο είναι εξίσου δυναμικές συνιστώσες του κόσμου που οδηγούν στη λεπτοφυή αποκάλυψη του μεγάλου μέσα από το μικρό. Η εικόνα, γυμνή από τα αλλεπάλληλα στρώματα θορύβου πληροφοριών, οδηγεί στην στιγμιαία σύλληψη μιας εμπειρίας που αποκαλύπτεται στον αναγνώστη, στο βαθμό που ο ίδιος μπορεί να αφεθεί στις αριστοτεχνικά δομημένες και περιεκτικές πινελιές των στίχων ακολουθώντας τον ρυθμό του ποιήματος. Τότε, πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης αποκαλύπτονται ανάγοντας την εμπειρία σε στοχασμό.

Η συλλογή χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Η πρώτη ενότητα με τον εύγλωττο τίτλο ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, εμπνευσμένη από τη συρροή προσφύγων, αποτελείται από 18 λεπτοκαμωμένα χάικου με μία υφέρπουσα δραματικότητα που πηγάζει από την παρουσία άλλοτε αντιφατικών στοιχείων (πχ μπόμπα-αμμόκαστρο) και άλλοτε στοιχείων ίδιας συναισθηματικής κατεύθυνσης που σε αλληλουχία κορυφώνουν τη σκηνική ένταση (πχ λιμάρικα πουλιά-φωτιές). Πρόκειται για αποκομμένα στιγμιότυπα μιας μελαγχολικής ομορφιάς που μας θέτει προ των ευθυνών μας, με έναν τρόπο όχι ηθικοπλαστικό αλλά βαθιά ανθρώπινο, όπως ορίζει η ποιητικότητα της ματιάς του δημιουργού

 

 

Με νερομπογιές

φτιάχνουν ήλιους τα παιδιά·

βρέχει στις σκηνές.

 

Αθωότητα και συντριβή βρίσκονται σε συνεχή εναλλαγή. Είναι τα παιδιά των καταυλισμών, φιγούρες άλλοτε αυτούσιες και άλλοτε υπαινικτικές μέσα από αναφορές σε παιχνίδια. Η κούκλα είναι κουτσή, το παγωτό μια υπενθύμιση παιδικότητας, ο παππούς τυφλός, το κοριτσάκι χωλό, οι νερομπογιές μπερδεύονται με τη βροχή. Υπάρχει κάτι ελλειμματικό στην παρουσία των παιδιών, μια αίσθηση απουσίας που τα στοιχειώνει, υπονοώντας μια ψυχική ή συναισθηματική αναπηρία. Από την άλλη πλευρά, η ζωή που πληγώνεται είναι η ζωή που συνεχίζεται. Τα παιδιά κρατώντας στα χέρια τους τον ήλιο θα θυμηθούν πάλι να είναι παιδιά. Ο ποιητής διχάζεται ανάμεσα στο σκοτάδι της καταστροφής και το φως της παιδικότητας, αναγνωρίζοντας πως αυτή η σύγκλιση των αντιθέτων, της χαράς και της λύπης, της ομορφιάς και της ασχήμιας, είναι το βιωμένο μονοπάτι της ανθρωπότητας.

 

Το προσφυγάκι

έγινε πάλι παιδί·

μ’ ένα παγωτό.

 

Τα ποιήματα πλαισιώνονται από την ύπαρξη του υγρού στοιχείου. Νερομπογιές, βροχή, κλάμα, κύμα. Είναι το συναίσθημα που με όλη του την αμφιθυμία αλλάζει μορφή για να χωρέσει μέσα στις εικόνες μια υγρή αντανάκλαση ενός παλλόμενου υπαρξιακού σύμπαντος. Αν και το σκηνικό είναι συχνά σκοτεινό (υποδομές που μεταφέρουν μέσω του όγκου μια χαοτική κατάσταση αποξένωσης, κατατρεγμένα φύλλα, συντρίμμια, μαύρο νέφος) αλαφραίνει από μια αίσθηση οικειότητας, τρυφερότητας, κατανόησης που υποδηλώνεται μέσα από τη χρήση υποκοριστικών (ορφανάκι, φωλίτσα, κοριτσάκι).

Η δεύτερη ενότητα συμπεριλαμβάνει 90 ποιήματα υψηλής αισθητικής που αντανακλούν το βιωμένο συναίσθημα μέσα από τη σιωπή της παρατήρησης. Νοιώθει κάποιος σαν να διασχίζει ένα μαγικό δάσος ή να πλέει σε μια αρυτίδωτη θάλασσα ομορφιάς μέσα στην οποία κοιμάται μια επίγευση θλίψης και ευθραυστότητας. Η παρουσία της φύσης ως ένα δραματικό σκηνικό ή ένα δυναμικό στοιχείο της ιστορίας αναβαθμίζει την εσωτερικότητα του ποιήματος, διανθίζοντας την με πολλαπλά αλληγορικά επίπεδα. Το τυχαίο είναι μια χορογραφημένη συμφωνία του εσωτερικού με τον εξωτερικό κόσμο, όπου τα στοιχεία της φύσης βρίσκονται σε αγαθή συνέργεια με μια βαθύτερη αλήθεια.

 

Θάμπος μυστικό

του φεγγαριού τ’ αφιόνι ·

σαν ονείρωξη.

 

Ο αιώνιος χρόνος είναι παρών μέσα από την αλλαγή των εποχών αλλά και την εναλλαγή της μέρας με τη νύχτα (δειλινό, λιόγερμα) ως αφηγηματικός χρόνος. Το χιόνι, τα ξερά φύλλα, τα μαγιοστέφανα της κηδείας μάς προϊδεάζουν για το τέλος που δικαιώνεται από μια υπόνοια συνέχισης της ζωής. Ο κόσμος των αντιθέσεων ξεπροβάλλει μέσα από την καταγραφή των αντιφάσεων που συνυπάρχουν στο ίδιο σκηνικό «τα πουλιά δοξολογούν/οι σοφέρ βρίζουν».

 

Τσαλακωμένος

στίχος ημεροδείκτη

το ξερόφυλλο.

 

Η αφαίρεση δημιουργεί μια αίσθηση τάξης. Αντικείμενα, ζώα, άνθρωποι, αισθήματα, τοποθετημένα σε παράταξη ομολογούν μια αλληλεπίδραση ή μια αθόρυβη δράση σε ένα ζωντανό σκηνικό όπου το νερό με την παρουσία του μετουσιώνει ή εντείνει το συναίσθημα και το φως (ως ήλιος, φεγγάρι, αχτίδα, πυγολαμπίδα) αποκαλύπτει και μεταμορφώνει. Τα ζώα αναλαμβάνουν ρόλους ανθρώπινους που κορυφώνουν μία ένταση ή εισάγουν κίνηση σε μια σκηνή (ο σολομός γλεντά, ο σπίνος ξαγρυπνά, οι κίσσες ειρωνεύονται, οι γλάροι διαδηλώνουν). Τα λουλούδια φέρνουν στην ποιητική αφήγηση αιθέριες ιδιότητες όπως η ελπίδα, η αθωότητα, η αρμονία, η ματαιότητα και, φυσικά, η ομορφιά ως λεπτή ενέργεια που μετουσιώνει τον κόσμο.

 

Φέγγουν του τυφλού

παιδιού τ’ ακροδάχτυλα·

μια ανεμώνη!

 

Η τελευταία ενότητα ορίζει ένα ονειρικό σύμπαν με στοχαστικές προεκτάσεις για το δράμα της ύπαρξης και αναφορές στο όνειρο, τη λύπη, τη μοναξιά, την αλήθεια, τον θάνατο. Πρόκειται για έξι λεπτοφυή χάικου με έντονες αλληγορικές εμβαθύνσεις και υψηλό επίπεδο αφαίρεσης, απογειώνοντας την ποιητική ένταση της συλλογής και λειτουργώντας ως ένας χαμηλόφωνος μεν, λυρικός δε επίλογος.

 

Βυθός η λύπη·

πεφταστέρια φωτίζουν

τα ναυάγια.

 

Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στην εξαιρετική χρήση της γλώσσας, η οποία, άλλωστε, αποτελεί και προαπαιτούμενο σε μια τόσο απαιτητική ποιητική φόρμα. Ο Β. Παπαβασιλείου διατηρεί τον έλεγχο της αισθητικής εκφοράς του λόγου αλλά και των σημαινομένων, οδηγώντας τον αναγνώστη σε ένα ποιητικό χώρο απόλυτα ελεγχόμενο και ταυτόχρονα ανοιχτό σε προσωπικές ερμηνείες. Εικόνες σιωπής διατηρούν μια ενδόμυχη κίνηση αφύπνισης ως απόσταγμα σοφίας και ομορφιάς, αποκαλύπτοντας τη γοητεία των σύντομων περασμάτων της ματιάς του ποιητή σε έναν κόσμο που λάμπει μόνο για λίγο και σε απόλυτη διαύγεια. Όλη η συλλογή αποτελεί ένα σφιχτοδεμένο ποιητικό σώμα, μια ζεν ανάγνωση που υπηρετεί την αποκάλυψη της αλήθειας μέσα από την αφαίρεση και την εσωτερική ενατένιση του κόσμου.

 

Πηγή: Fractal

 

***

Για το βιβλίο