Γεννήθηκε ο Πωλ Ελυάρ

14/12/1895: Έρχεται στη ζωή ο Γάλλος ποιητής Πωλ Ελυάρ.

 

«… Και με τη δύναμη μιας λέξης / Ξαναρχίζω τη ζωή μου / Γεννήθηκα για να σε γνωρίσω / Για να πω τ’ όνομά σου / Ελευθερία!».

 

Πωλ Ελυάρ, «Ποιήματα», μετάφραση Σπύρος Τζουβέλης, εκδόσεις Ιωλκός, σελ. 112

***

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Πωλ Ελυάρ γεννήθηκε στις 14 του Δεκέμβρη 1895 στο Σαίν Ντενίς, βορεινό προάστιο του Παρισιού. Η συνοικία ήταν εργατική όμως σ’ αυτή βρίσκονται οι τάφοι των βασιλιάδων της Γαλλίας. Το αληθινό του όνομα ήταν Ευγένιος – Αιμίλιος – Πώλ – Γκρεντέλ. Το όνομα Ελυάρ το πήρε αργότερα από το γένος της μητέρας του (τη γιαγιά του). Ο πατέρας του ήταν έμπορος, αρκετά εύπορος, σοσιαλιστής και δημοκράτης από οικογενειακή παράδοση και η μητέρα του ράφτρα. Σ’ αυτό το περιβάλλον με τις αντιθέσεις, τα γκρίζα σπίτια, τις καμινάδες των εργοστασίων, τον εργατικό πληθυσμό αλλά και την αρχαία βασιλική παράδοση, έζησε τα πρώτα του χρόνια. Η μαθητική του ζωή ξεκίνησε στο τοπικό δημοτικό σχολείο. Από το 1908 οι γονείς του εγκαταστάθηκαν μαζί του στο Παρίσι. Ήταν το μόνο τους παιδί.

Σε ηλικία 16 ετών τον βρήκε το πρώτο σοβαρό γεγονός της ζωής του: Έκανε αιμόπτυση που τον ανάγκασε να διακόψει τις σπουδές του και να κλειστεί σε σανατόριο, κοντά στο Νταβός της Ελβετίας, όπου έμεινε από τον Δεκέμβρη 1912 ως τον Φεβρουάριο του 1914. Στην ησυχία του σανατόριου ο Ελυάρ είχε την ευκαιρία να μελετήσει τους μοντέρνους και σύγχρονους ποιητές, τον Νερβάλ, Μπωντλαίρ, Λωτρεαμόν, Μαξ Ζακόμπ, Απολλιναίρ κ.α. Εκεί ανακάλυψε τα απλόχωρα φωτεινά τοπία των αλπικών βουνών, τόσο διαφορετικά από το αστικό περιβάλλον όπου είχε ζήσει μέχρι τότε. Αυτή η διαύγεια και καθαρότητα φαίνεται ότι διαπέρασε την μετέπειτα ποίησή του.

Η παραμονή του στο σανατόριο του έφερε όμως και την αποκάλυψη του έρωτα. Γνώρισε ένα νεαρό όμορφο κορίτσι από τη Ρωσία, την Γκαλά (Έλενα Ντμιτρόβνια Ντιακόνοβα Γκαλά) που θα γίνει γυναίκα του το 1917.

Αλλά σε λίγο έρχεται ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος. Καλείται στο στρατό τον Δεκέμβρη του 1914 ως βοηθητικός και σύντομα μετατάσσεται στην υγειονομική υπηρεσία σαν νοσοκόμος. Το θέαμα των βαριά τραυματισμένων και ετοιμοθάνατων φαντάρων που αντικρίζει καθημερινά στο στρατιωτικό Νοσοκομείο τον συνταράζει και εδρεώνει στην ψυχή του μια τοποθέτηση φανατικά αντιπολεμική. Δημοσιεύει για πρώτη φορά με το όνομα Ελυάρ, κατά τη διάρκεια του πολέμου τις συλλογές «Καθήκον και ταραχή» και «Ποιήματα για την ειρήνη».

Ευθύς μετά την αποστράτευσή του, τον Μάιο του 1919, βρίσκεται στο κέντρο μιας ομάδας νέων διανοουμένων που αισθάνονται ότι αυτή η φρικτή αναστάτωση που συντάραξε την Γαλλία και την Ευρώπη ανατρέποντας όλες τις γνωστές αξίες, πρέπει να φέρει μία ακόμα πιο ριζική μεταβολή στο χώρο του πνεύματος. Πρέπει κανείς να αρχίσει να κατεδαφίζει τα πάντα και να τα ξαναστήνει από την αρχή. Αυτό είναι το πιστεύω του κινήματος «Νταντά» στο οποίο ο Ελυάρ προσχωρεί πολύ ενωρίς ερχόμενος σε επαφή με τον Τριστάν Τζαρά και τους φίλους του, τον Αραγκόν, τον Μπρετόν, τον Πικάμπια, τον Σουπώ κ.α. Τη συμμετοχή του στο κίνημα αυτό σημαδεύει η συλλογή του με τον τίτλο: «Οι άνθρωποι και τα ζώα τους» (1920), με την οποία εξερευνά τις δυνατότητες ανανέωσης της γλώσσας.

Ο ντανταϊσμός ήταν βραχύβιος. Μετά τη διάλυση του κινήματος, ο Ελυάρ βρέθηκε ανάμεσα στους πρώτους που συγκεντρώθηκαν γύρω από τον Αντρέ Μπρετόν. Το 1924, δημοσιεύεται το πρώτο σουρεαλιστικό μανιφέστο και ξεκινά το ομώνυμο κίνημα στο οποίο ο Ελυάρ πρωτοστατεί σαν ένας από τους κύριους εκπροσώπους του. Το έτος 1924 δημοσιεύει τη συλλογή του «Να πεθαίνεις από το να μη πεθαίνεις» και στη συνέχεια πραγματοποιεί ένα μακρύ ταξίδι διαρκείας επτά μηνών στην Άπω Ανατολή.

Στον γυρισμό του συμμετέχει στη σύνταξη του πρώτου τεύχους του περιοδικού «Σουρεαλιστική Επανάσταση» και εκδίδει διάφορες ποιητικές συλλογές σε συνεργασία με άλλους γνωστούς σουρεαλιστές ποιητές. Το 1926 είναι η χρονιά του πιο χαρακτηριστικού έργου του, της συλλογής «Η πρωτεύουσα του πόνου». Τον ίδιο χρόνο κυκλοφορεί τη συλλογή: «Τα υπό μιας ζωής ή η ανθρώπινη πυραμίδα». Προσχωρεί στο κομμουνιστικό κόμμα και το 1929 δημοσιεύει το «Ο έρωτας η ποίηση» και συναντά τον Ρενέ Σαρ και τη Νους (Μαρία Μπεντς) που θα είναι ο δεύτερος μεγάλος έρωτας της ζωής του και θα τον συνοδεύσει πιστή και αχώριστη με την διακριτική της παρουσία 17 χρόνια. Τον επόμενο χρόνο χωρίζει από την Γκαλά που στη συνέχεια θα γίνει σύζυγος του φίλου του Σαλβατόρ Νταλί.

Το 1932 ο ποιητής δημοσιεύει την «Άμεση ζωή». Αλλά σύγχρονα διακόπτει τις σχέσεις του με τον Αραγκόν και διαγράφεται από το κομμουνιστικό κόμμα. Παρουσιάζει το 1934 τη συλλογή «Το δημόσιο ρόδο», ένα είδος πειραματικής ποίησης. Ακολουθούν διάφορες άλλες ποιητικές συλλογές και την ίδια εποχή εκδηλώνεται η δραστήρια τοποθέτησή του κατά του φασιστικού κινδύνου και ειδικότερα κατά του Φράνκο, στον εμφύλιο πόλεμο της Ισπανίας.ι. Ο βομβαρδισμός της Γκουέρνικα του ενέπνευσε τα ποιήματα «Η νίκη της Γκουέρνικα» και την «Αλληλεγγύη», εικονογραφημένη από τον Μιρό, τον Πικάσο, Ταγκύ και Μασσόν που πουλήθηκε προς όφελος των δημοκρατικών Ισπανών.

Το 1939 ξεσπάει ο δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Ελυάρ επιστρατεύεται στην επιμελητεία. Το 1940 δημοσιεύει το «Ανοιχτό βιβλίο Ι». Μετά την συνθηκολόγηση της Γαλλίας, περνάει στην Αντίσταση. Από τη στιγμή αυτή η ζωή του Ελυάρ, ζυμωμένη μέχρι τότε με την ιστορία του σουρεαλισμού, σημαδεύεται πια από την ιστορία της αντίστασης. Από το 1940 ως το 1944, ο ποιητής αναπτύσσει μια δραστηριότητα όπου κάθε βιβλίο, κάθε δημοσίευση, κάθε τοποθέτησή του είναι μια πράξη πολέμου εναντίον του κατακτητή, ένα επεισόδιο μιας ασίγαστης κρυφής πάλης. Η ποίηση του δεν ξεχωρίζει πια από τον πολιτικό και πατριωτικό αγώνα. Το 1942 τα αγγλικά αεροπλάνα της ΡΑΦ, ρίχνουν με αλεξίπτωτα, παντού στη κατεχόμενη Γαλλία, χιλιάδες αντίτυπα της ποιητικής του συλλογής: «Ποίηση και αλήθεια», στην οποία περιλαμβάνεται και το περίφημο ποίημα «Ελευθερία».

Ο Ελυάρ ξαναγυρίζει οριστικά στους κόλπους του κομμουνιστικού κόμματος, τα ξαναφτιάχνει με τον Αραγκόν και εμψυχώνει την εθνική επιτροπή των συγγραφέων. Σ’ αυτή την τόσο δραστήρια περίοδο, υπήρξε μια διακοπή, από το Νοέμβριο 1943 ως τον Φεβρουάριο 1944, οπότε ο ποιητής που κινδύνευε να συλληφθεί, κατέφυγε στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο του Σαίντ-Αλμπάν, στην Λοζέρ, απ’ όπου έφερε τις «Αναμνήσεις από το σπίτι των τρελλών». Τέλος έρχεται η απελευθέρωση του Παρισιού, τον Αύγουστο 1944, η δικαίωση, η δόξα. Του απονέμεται το παράσημο της Αντίστασης και παρουσιάζει για πρώτη φορά ένα μεγάλο αριθμό ποιημάτων γραμμένων την εποχή της Κατοχής και κυρίως τη συλλογή «Η γερμανική συνάντηση».

Το 1946 κυκλοφορεί την συλλογή «Αδιάκοπη ποίηση». Τον ίδιο χρόνο, στις 28 Νοεμβρίου πεθαίνει ξαφνικά η Νους. Ο θάνατός της βυθίζει τον ποιητή σε μια βαθειά απόγνωση, ένα τρομερό κενό αδειάζει την ψυχή του και του δημιουργεί την τάση για οριστική σιωπή. Ο Ελυάρ θα μπορούσε τότε ν’ απαρνηθεί την ίδια την ποίηση. Έκανε διαφορετικά: Η απελπισία τον οδήγησε να επαναστατήσει για να την ξεπεράσει.

Ο Ελυάρ, όπως λέει ένας κριτικός του, διάλεξε να υποκαταστήσει την αγάπη για ένα μόνο πρόσωπο με μια μεγαλύτερη ποσότητα ανθρώπινης αδελφοσύνης, να περάσει από τον ορίζονται του ενός στον ορίζοντα όλων, χωρίς ωστόσο ν’ απαρνηθεί ούτε μια στιγμή τον έρωτα. Της εποχής αυτής είναι οι συλλογές: «Ο καιρός ξεχειλίζει» (1947) εκτός εμπορίου, εικονογραφημένη με φωτογραφίες της Νους και «Κορμί αξιομνημόνευτο». Ο Ελυάρ μπαίνει τότε σε μια περίοδο όπου η ποίησή του εξελίσσεται όλο και περισσότερο, πολιτικά («Ποιήματα πολιτικά», 1948). Σ’ αυτήν περιλαμβάνεται και το ποίημά του «Αθήνα», γραμμένο στις 9.12.1944, κατά το ξέσπασμα των Δεκεμβριανών. Γίνεται πρεσβευτής στην Ευρώπη αλλά και σε όλον τον κόσμο του ιδεώδους της ειρήνης, της ελευθερίας, του δημοκρατικού αγώνα. Πηγαίνει στην Ιταλία, τη Γιουγκοσλαβία, στην Πολωνία. Έρχεται δυο φορές στην Ελλάδα για να προσφέρει την υποστήριξή του στους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού στα βουνά Γράμμος και Βίτσι. Από την εμπειρία του αυτή θα εμπνευστεί τα ποιήματά του για την Ελλάδα που βρίσκονται στη Συλλογή του: «Μάθημα ηθικής» (1949).

Το έτος 1949, κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου Ειρήνης στο Μεξικό, συναντά την Ντομινίκ, την οποία και παντρεύεται. Ήταν ο τελευταίος του έρωτας, πιο ώριμος αλλά όχι και λιγότερο βαθύς από τους προηγούμενους. Η ποιητική του συλλογή «Φοίνικας» είναι αφιερωμένη στη νέα του σύζυγο, με στίχους συγκινητικούς για τη χαρά της ζωής που ξαναβρίσκει. Όμως η μοίρα δεν του παραχώρησε άλλη πίστωση χρόνου. Στις 18 του Νοέμβρη του 1952 ο ποιητής πέθανε αιφνίδια στο Παρίσι, από μια κρίση στηθάγχης.

Ο Πωλ Ελυάρ υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους Ευρωπαίους ποιητές του μεσοπολέμου και των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Σαν ο πιο πετυχημένος εκπρόσωπος και πρωτεργάτης του σουρεαλισμού άσκησε τεράστια επίδραση και συντέλεσε περισσότερο από κάθε άλλον στην αναθεώρηση και απελευθέρωση των ποιητικών εκφραστικών μέσων. Η επιρροή του σε πολλούς δικούς μας ποιητές (Ελύτης, Σαραντάρης κλπ) είναι εμφανής.

Τα σύμβολά του είναι γήινα και απλά, ήλιος, θάλασσα, ουρανός, σύννεφα, δέντρα, χορτάρι, ψάρια, ζώα και παρουσιάζονται με μια γλώσσα διαφανή και χαλαρή, φιλική στον αναγνώστη, που κυλάει σαν ένα ρυάκι. Γι’ αυτό και η ποίησή του είναι σχετικά εύκολη στην μετάφραση παρ’ όλα τα σουρεαλιστικά διφορούμενα και υπονοούμενα. Όμως το κύριο στοιχείο της είναι αναμφισβήτητα η πρωταρχική, συνυφασμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη, ερωτική συγκίνηση. Στις γυναίκες που αγάπησε αλλά και γενικότερα στη «γυναίκα», ο ποιητής αφιέρωσε θαυμάσιους στίχους και συνέχισε να τραγουδάει τον έρωτα με τον ίδιο ενθουσιασμό ακόμα και την εποχή που εμφανίζεται σαν “στρατευμένος” ποιητής.

Δεν έπαψε ούτε στιγμή να είναι ποιητής γήινος, ανθρώπινος, θερμός, αληθινός κι’ ελεύθερος, φέρνοντας τη γνήσια ποίηση, για πρώτη φορά, κοντά σε μυριάδες ανθρώπους που αγωνίζονταν για την ελευθερία και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Όπως λέγει ο κριτικός του Αντρέ – Πιερ ντε Μαντάργκ στην εισαγωγή του για την “Πρωτεύουσα του πόνου” κανείς άλλος ποιητής πριν από τον Ελυάρ, δεν είχε κατορθώσει να μιλήσει στους ανθρώπους τη γλώσσα όλων των ανθρώπων με τη χρήση, ωστόσο, ενός λεξιλογίου ολότελα καινούργιου, πολύτιμου και απλού σαν το καθημερινό ψωμί, κανείς άλλος ποιητής δεν το είχε καταφέρει με τρόπο τόσο φυσικό και αβίαστο.

Πωλ Ελυάρ, «Ποιήματα», μετ. Σπύρος Τζουβέλης, εκδόσεις Ιωλκός, σελ. 7-13.