Άπελπις | Άρης Κτενάς

Κριτική του φιλόλογου Τάσου Σαρρή, για το ιστορικό μυθιστόρημα «Άπελπις» (εκδόσεις Ιωλκός, 2023), του Άρη Κτενά, δημοσιευμένη στο «Δίαυλο 92.4».

 

 
“ΑΠΕΛΠΙΣ”: Για το νέο βιβλίο του Άρη Κτενά μιλάει ο φιλόλογος Τάσος Σαρρής

 

 

Ο Άρης Κτενάς κάνει την εμφάνισή του στο χώρο της νεοελληνικής λογοτεχνίας με ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο που φέρει τον τίτλο: «ΑΠΕΛΠΙΣ». Πρόκειται για ένα ιστορικό μυθιστόρημα 312 σελίδων, που τυπώθηκε πρόσφατα, τον Απρίλιο του 2023, και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «ΙΩΛΚΟΣ» που έχουν την έδρα τους στην Αθήνα.

Αναζωπύρωση της ελπίδας

Ο τίτλος («ΑΠΕΛΠΙΣ») αναφέρεται στον άνθρωπο που έχει χάσει την ελπίδα από τη ζωή του. Πρόκειται για τον πρωταγωνιστή του έργου, τον Ισμαήλ, ο οποίος σε ηλικία μόλις πέντε ετών βλέπει με τα αθώα παιδικά του μάτια να σφαγιάζεται μπροστά του η πολυαγαπημένη μητέρα του «Άγαρ». Ο θάνατος της μάνας του αφηγητή αποτελεί την αρχή μόνο από μια σειρά τραγικών γεγονότων που ξεδιπλώνονται κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης και προκαλούν ρίγη συγκίνησης στον αναγνώστη. Πρόκειται για γεγονότα που θα στιγματίσουν καθοριστικά την ψυχή και θα διαμορφώσουν την προσωπικότητα του Ισμαήλ. Ο ήρωας, όμως, δεν παραμένει καθηλωμένος σε μια παθητική ή μοιρολατρική ενατένιση της ζωής του. Γρήγορα, η ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον αναζωπυρώνεται. Μέσα στην ψυχή του ως τότε «απέλπιδα» Ισμαήλ αρχίζει και πάλι να κυριαρχεί η αισιοδοξία.

Η παραπάνω αισιόδοξη μεταστροφή στη ζωή του ήρωα, θα ήθελα να επισημάνω πως αριστοτεχνικά προοικονομείται από τον τρόπο με τον οποίο είναι εκτυπωμένος στο εξώφυλλο ο τίτλος του μυθιστορήματος: το πρώτο συνθετικό της σύνθετης λέξης ΑΠΕΛΠΙΣ, που αποτελείται από την πρόθεση ΑΠΟ, αχνοφαίνεται στην εκτύπωση (για την ακρίβεια παραμένει η συλλαβή ΑΠ- μετά έκθλιψη του -Ο), ενώ το δεύτερο συνθετικό της λέξης, που είναι το ουσιαστικό ΕΛΠΙΣ, αποδίδεται με πιο έντονη γραφή. Αν μη τι άλλο, με την παραπάνω επιλογή ο συγγραφέας επιθυμεί να καταδείξει αυτήν τη διαρκή μετάβαση από την απελπισία στην αναζήτηση της ελπίδας και αντίστροφα, που συνιστά τον ρυθμό ή κανόνα της ανθρώπινης ζωής.

Αναθεώρηση

Ως εκ τούτου, ο πρωταγωνιστής μεγαλώνοντας διαπιστώνει πως «το πεπρωμένο φυγείν αδύνατον», καθώς η πίστη του στη δύναμη του κισμέτ δεσπόζει στο ψυχικό του σύμπαν. Ωστόσο, ο Ισμαήλ, αν και σέβεται τις αρχές που προστάζει το ιερό βιβλίο των μουσουλμάνων, δε διστάζει να αναθεωρήσει το πλέγμα των αξιών του διαμορφώνοντας τελικά τη δική του κοσμοθεωρία και προβάλλοντας τον άνθρωπο ως κυρίαρχο ρυθμιστή της ζωής του, που τολμά και ορθώνει το ανάστημά του απέναντι στην παντοδυναμία της μοίρας. Με βεβαιότητα θα υποστήριζε κανείς πως το «ήθος ανθρώπω δαίμων» του Ηράκλειτου, του μεγάλου Εφέσιου φιλοσόφου, που έζησε γύρω στο 500 π.Χ. και το μεταγενέστερο Carpe diem (άδραξε-ζήσε την ημέρα) των Λατίνων αποτυπώνονται έντονα στη συνείδηση του αναγνώστη ως ενδεδειγμένη στάση ζωής.

Εύκολα γίνεται κατανοητό πως το μυθιστόρημα διαπνέεται από έναν διδακτικό και συνάμα φιλοσοφικό τόνο. Μια φιλοσοφική διάθεση που αφομοιώνεται πολύ εύκολα ακόμη και από το μέσο αναγνώστη χάρη στο απλό και καθημερινό λεξιλόγιο της αφήγησης, που δίνει την εντύπωση πως τα ιστορικά πρόσωπα του διηγήματος είναι άνθρωποι της διπλανής πόρτας. Παρά το φιλοσοφικό υπόβαθρο, το εντυπωσιακό είναι πως το ύφος του κειμένου δεν είναι καθόλου εξεζητημένο ή επιτηδευμένο. Γι’ αυτόν το λόγο το μυθιστόρημα διαβάζεται πολύ ευχάριστα.

Ιστορικά

Αυτή η διαπίστωση απορρέει και από το γεγονός πως το ιστορικό πλαίσιο οικοδομείται διακριτικά χωρίς ανούσιες λεπτομέρειες, σχολαστική εμμονή σε ημερομηνίες και εξαντλητικές περιγραφές των γεγονότων. Αντίθετα, η παράθεση των ιστορικών γεγονότων πλαισιώνεται —κι εδώ έγκειται η υπεροχή της γραφής του Άρη Κτενά, κατά την άποψή μου— από πικάντικες πληροφορίες για την προσωπική ζωή των ανθρώπων, που αισθάνεται κανείς πως θέλει να ρουφήξει το βιβλίο μονομιάς. Έτσι, ο αναγνώστης με μεγάλη ευχαρίστηση ξεναγείται με τη δύναμη του λόγου σε ιστορικά τοπωνύμια και τοποθεσίες ξεκινώντας από τα βάθη της Ανατολίας, τη Νικομήδεια (εις την τούρκικη Ιζμίτ), τη Νίκαια (Ιζνίκ), την Κωνσταντινούπολη, την Καλλίπολη έως και το Διδυμότειχο, το Πύθιο, το Παπίκιο όρος, τη Μαρώνεια και τη δική μας Κομοτηνή (Κουμουτζηνά ή Γκιουμουλτζίνα).

Η καταγωγή του συγγραφέα

Η καταγωγή του συγγραφέα από την Κομοτηνή και η αγάπη του για την ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Θράκης, διαπερνά ολόκληρο σχεδόν το έργο και επιβεβαιώνει την ιστοριοδιφική του πλευρά. Είναι σχεδόν βέβαιο πως ανάλωσε ατελείωτες ώρες μελέτης σε βιβλιογραφία της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Γι’ αυτόν το λόγο, η συσχέτισή του με την καβαφική ποίηση είναι αναπόφευκτη σε αυτό το σημείο. Όπως ο αλεξανδρινός ποιητής γοητεύεται από τις μεταβατικές και αφανείς περιόδους της ιστορίας, έτσι και ο Άρης Κτενάς φαίνεται πως εμπνέεται το μυθιστόρημά του από τον ημιφωτισμένο και παραγκωνισμένο κόσμο του 14ου αιώνα.

Οι διάλογοι του έργου είναι διανθισμένοι και από τούρκικες λέξεις, που μας μεταφέρουν πιο άμεσα την ανατολίτικη ατμόσφαιρα και δημιουργούν πειστικούς και αληθοφανείς χαρακτήρες. Μάλιστα, οφείλω να επισημάνω, πως για τον θρακιώτη αναγνώστη λέξεις όπως «Αραμπάς», «ραμαζάνι», μπαϊράμι», «Γκελ», «Ντουρ μπε» και πολλές άλλες φαίνονται εξαιρετικά οικείες λόγω της συνύπαρξης χριστιανών και μουσουλμάνων στην περιοχή της δυτικής Θράκης, αλλά ακόμη και για τον αναγνώστη που δε διαθέτει τα παραπάνω βιώματα δεν συναντώνται δυσκολίες στην κατανόηση των όρων, μια και εύκολα γίνονται αντιληπτοί από τα συμφραζόμενα και από τις επεξηγήσεις των οθωμανικών λέξεων με τη βοήθεια παραπομπών.

Η προσωπικότητα του Ισμαήλ

Το πολύ ενδιαφέρον, κατά την άποψή μου, είναι ότι η προσωπικότητα του Ισμαήλ διαπνέεται από μια ιδιαίτερη ευαισθησία και ανθρωπιά, την οποία όμως η βιαιότητα των πολέμων και η μοχθηρή φύση των ανθρώπων τον αναγκάζουν να την καταπνίξει, προκειμένου να επιβιώσει μέσα στον ανελέητο κόσμο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπου οι λεηλασίες, οι σκοτωμοί, οι βιασμοί και κάθε λογής αποτρόπαιες πράξεις αποτελούν μια καθημερινότητα.

Θα αποτελούσε παράλειψη να μην επισημάνω πως η επιλογή του Ισμαήλ, ενός μουσουλμάνου, ως πρωταγωνιστή και αφηγητή που ερωτεύεται, αντιδρά, σκέφτεται και λειτουργεί, όπως ένας οποιοσδήποτε άνθρωπος, συμβάλλει στην ανάδειξη του αντιπολεμικού χαρακτήρα του έργου αφήνοντας να εννοηθεί πως ανεξάρτητα από το θρήσκευμα, την εθνικότητα ή τη γλώσσα οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους όλοι ίσοι. Ας σημειωθεί πως η αρμονική συνύπαρξη μουσουλμάνων και χριστιανών και το στοιχείο της πολυπολιτισμικότητας ανιχνεύεται και στο έργο ενός παλαιότερου θρακιώτη συγγραφέα, του Γεωργίου Βιζυηνού. Ως εκ τούτου, προκύπτει το στοιχείο της διακειμενικότητας, του διαλόγου δηλαδή ανάμεσα στο λογοτεχνικό έργο ενός θρακιώτη συγγραφέα του 19ου αιώνα, όπως είναι ο Γ. Βιζυηνός, με το έργο «ΑΠΕΛΠΙΣ» ενός σύγχρονου συγγραφέα της Θράκης. Η επικοινωνία των κειμένων μεταξύ τους είναι αδιαμφισβήτητη.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι το ιστορικό μυθιστόρημα «Άπελπις» πλαισιώνεται πολύ ωραία από μια επιτυχημένη, εμπνευσμένη εικονογράφηση, την καλλιτεχνική επιμέλεια της οποίας είχε ο Δημήτρης Κουρκούτης. Τέλος, το βιβλίο αφιερώνεται σε μια πολύ λιτή – αλλά συγχρόνως πολύ ουσιαστική – αφιέρωση αρχικά στη σύζυγο του συγγραφέα, την Κωνσταντίνα, καθώς και στα ανθρώπινα κύματα των απανταχού προσφύγων.

Κλείνω τονίζοντας ότι σε κανένα σημείο του βιβλίου κατά τη διάρκεια της ανάγνωσής μου δεν αισθάνθηκα να χαλαρώνει η πλοκή, η οποία -σημειωτέον- παρουσιάζει αφηγηματικές τεχνικές, όπως αναδρομές στο παρελθόν στην περίπτωση της ιστορίας του Αζίζ.

Αφηγηματική καινοτομία

Αφηγηματική καινοτομία θα χαρακτήριζα την επιλογή του συγγραφέα να επιτρέψει στον εκάστοτε αναγνώστη να δώσει το δικό του τέλος στο μυθιστόρημα ανάλογα με τις δικές του ο καθένας αναγνωστικές ανάγκες και βιώματα. Έτσι, αφήνεται στη δικαιοδοσία του αναγνώστη να επιλέξει αν τελικά θα εισακουστεί η επιστολή του Ισμαήλ προς τη σουλτανομήτορα, που θα τον σώσει, ή η επιστολή του προς τη σύζυγό του, που αποκαλύπτει την αλήθεια, αλλά μπορεί να ισοδυναμεί με τον θάνατό του.

Ο αναγνώστης δηλαδή είναι ελεύθερος να προεκτείνει μόνος του τα νοήματα του κειμένου και είτε να σώσει, είτε να καταδικάσει σε θάνατο τον πρωταγωνιστή. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο ο αναγνώστης καλείται να εφαρμόσει στην πράξη αυτό που έχει διδαχτεί από το έργο: πως ο ίδιος είναι ο κυρίαρχος ρυθμιστής της ζωής του.

Τα νοήματα είναι σφιχτοδεμένα εξαιρετικά σε ένα μυθιστόρημα γεμάτο ιστορία, περιπέτεια, χιούμορ, εσωτερική δράση, αλλά και ανθρωπιά, που διαβάζεται με αδιάλειπτο ενδιαφέρον. Είναι αυτό που λέμε, δεν θέλεις να το αφήσεις από τα χέρια σου.

Εύχομαι ολόθερμα κάτι, για το οποίο είμαι σίγουρος: Καλοτάξιδο, Άρη!

Πηγή: Δίαυλος 92.4

Κλείσιμο
Κλείσιμο
Καλάθι (0)

Κανένα προϊόν στο καλάθι σας. Κανένα προϊόν στο καλάθι σας.