Κριτική της Ελένης Παπανδρέου για την ποιητική συλλογή «Σας αρέσουν τα σονέτα;» (εκδόσεις Ιωλκός, Β’, 2024) του Νίκου Παπάνα, δημοσιευμένη στο Book Press.
«Σας αρέσουν τα σονέτα;» του Νίκου Παπάνα (κριτική) – Το ποιητικό μυστήριο του έρωτα
Γράφει η Ελένη Παπανδρέου
Ο Νίκος Παπάνας με την τρίτη ποιητική συλλογή του που φέρει τον τίτλο Σας αρέσουν τα σονέτα; (εκδ. Ιωλκός) παραμένει πιστός στη βασική θεματική του έρωτα ως υπαρξιακό σύνορο, εμπλουτίζοντάς την όμως με έναν άρτια δομημένο λόγο που αναζητεί τον υψηλό συσχετισμό με τη γλώσσα και τους κανόνες της ποίησης. Γνωρίζει πως η ψυχή του ποιήματος κοιμάται μέσα στην εσωτερική αρμονία που υπαγορεύει η αυστηρότητα της αρχιτεκτονικής δομής, την οποία και υπηρετεί με προσήλωση, προκειμένου να τιθασεύσει τον λόγο για να τον οδηγήσει σε μια δυνητικά αισθητική έκρηξη.
Σε μια εποχή που ο ελεύθερος στίχος εισάγει τόσο έντονα πεζολογικά στοιχεία στην ποίηση, ο Νίκος Παπάνας αποζητά τη μουσικότητα και την πειθαρχία που ορίζει μια πιο παραδοσιακή δομή, ενώ ταυτόχρονα εισάγει νεωτερίστικα στοιχεία, αναβαπτίζοντας το έργο του σε τόπο συνάντησης του παλιού με το νέο.
Έτσι, ενώ στην προηγούμενη ποιητική του συλλογή με τίτλο Σε ανακηρύσσω νικήτρια (εκδ. Ιωλκός) επέλεξε τα χαϊκού, την πιο σύντομη μορφή ποίησης στον κόσμο, για να μας χαρίσει μικρά λεκτικά και εικονοπλαστικά διαμάντια, στην παρούσα ποιητική συλλογή επιλέγει το σονέτο, ένα είδος με επίσης ιδιαίτερα αυστηρή στιχουργική μορφή, το οποίο δομικά χωρίζεται σε δύο μέρη.
Το πρώτο μέρος
Το πρώτο μέρος αποτελείται από δύο τετράστιχα, τα κουαρτέτα, μέσα στα οποία ο ποιητής παρουσιάζει τα συστατικά στοιχεία ενός θέματος ή προβλήματος, ενώ με το δεύτερο μέρος που αποτελείται από δύο τρίστιχα, τις τερτσίνες, καλείται να δώσει μια λύση, να αλλάξει τη διάθεση ή το ύφος του ποιήματος. Παραδοσιακά, φορέας της πολυπόθητης ανατροπής στο ρυθμό είναι ο ένατος στίχος, ενώ ο τελευταίος στίχος κορυφώνει νοηματικά το ποίημα, ενισχύοντας τη δύναμη και την αρμονία του.
Καθόλου τυχαία, λοιπόν, ο Ν. Παπάνας επιλέγει ένα είδος ποίησης με περιοριστικά χαρακτηριστικά που απαιτεί μεγάλη πειθαρχία, δεξιοτεχνία και στιχουργική πείρα. Αυτό γίνεται, όχι για να επιδείξει την ποιητική δεινότητα που, έτσι κι αλλιώς, τον χαρακτηρίζει, αλλά γιατί, ως καλός γνώστης της ποίησης, αναγνωρίζει πως η υψηλή τέχνη υπηρετεί κανόνες που απογειώνουν το αισθητικό αποτέλεσμα.
Χρησιμοποιεί με μαεστρία βασικές συντεταγμένες του συγκεκριμένου είδους, όπως οι σύνθετοι περιορισμοί σε επίπεδο φόρμας, η έμφαση στη μουσικότητα που απαιτεί την εσωτερική αρμονία του κάθε στίχου ως μεμονωμένο δημιούργημα αλλά και ως συνθετικό στοιχείο ενός συνόλου, για να φτιάξει μια ποίηση με παραδοσιακή δομή αλλά ελεύθερο στίχο, ρομαντική στην έκφραση αλλά στοχαστική στην ουσία της, καθώς παλεύει να αποκωδικοποιήσει τον έρωτα, ως βασικό συστατικό της ανθρώπινης ύπαρξης.
Υιοθετώντας τον ρόλο του παρατηρητή χτίζει με τα δύο πρώτα τετράστιχα το πλαίσιο ενός υπαρξιακού δράματος. Σκέφτεται, ορίζει και προσδιορίζει τον κόσμο μέσα από μονολόγους με διαλογικά στοιχεία, τα οποία απευθύνει στον ίδιο του τον εαυτό, ακόμη και όταν συνδιαλέγεται με εκείνη, το πολυπόθητο όσο και άπιαστο αντικείμενο του έρωτα.
Η αιώνια αγαπημένη
Η αιώνια αγαπημένη, ένας συμβολισμός εξιδανίκευσης, μια φιγούρα που στα προηγούμενα έργα του ποιητή επιβεβαιώνεται μέσα από την απουσία, εδώ φαίνεται να χάνει την παντοδυναμία της προς όφελος ενός έρωτα στοχαστικού, που αναγεννιέται μόνο μέσα από την μετουσίωσή του σε ποίηση. Τον ποιητή ενδιαφέρει ο προσωπικός του αντικατοπτρισμός στο συλλογικό αποτύπωμα μιας ιστορίας που μας χωρά όλους, ως συνταξιδιώτες στον παραλογισμό της ύπαρξης. Ο κόσμος δεν υπάρχει έξω από το ποιητικό υποκείμενο, αλλά ορίζεται και οριοθετείται από μια ματιά διεισδυτική που ίπταται αιθέρια, και ταυτόχρονα αληθινή στην ουσία της.
Πιστός στο προσωπικό του ύφος, ορίζει με ακρίβεια τα συστατικά στοιχεία του κόσμου, με τρόπο ανατρεπτικό όσο και πολυσυλλεκτικό, στεγάζοντας σε ένα σύμπλεγμα διαφάνειας και ομορφιάς τον άκρατο λυρισμό με πεζολογικά στοιχεία που υποκρύπτουν λέξεις όπως τατουάζ, κτηματολόγιο, μπουφάν, τεθλασμένη.
Οι αισθητικοί κανόνες αναμορφώνονται μέσα σε μια τολμηρή σύγκλιση λέξεων, καθώς η ουσία τους έρχεται στην επιφάνεια για να δημιουργήσει ένα εκρηκτικό μίγμα εικόνων και παραστάσεων οι οποίες ορίζουν τη σύγχρονη ποιητική οπτική του δημιουργού. Σε εκφράσεις όπως όξινη φθοροποιό βροχή, χρυσελεφάντινη αυταρέσκεια των πληγών, παρένθετη λάμψη, χερουβική ομορφιά παρατηρούμε πώς τα επίθετα χρωματίζουν σαν λεπτές ψηφίδες τα νοήματα, δίνοντας τον ρυθμό αλλά και εισάγοντας πολυεπίπεδα νοήματα, προκειμένου γύρω από το λυρικό πυρήνα του ποιήματος να δημιουργηθεί μια εικόνα οξυδερκή στη σύλληψη.
Χαρακτηριστικό των δομικών στοιχείων της ποίησης του Ν. Παπάνα είναι το ποίημα «Παράξενο λουλούδι». Όπως προαναφέρθηκε, στα δύο πρώτα τετράστιχα αναδύει με τα εκφραστικά μέσα ενός ρομαντικού λυρισμού την προβληματική του ποιήματος, υιοθετώντας για τον εαυτό του τον ρόλο του παρατηρητή, ενώ στα δύο τρίστιχα που έπονται εισάγει μια πρωτοπρόσωπη γραφή που αφορά το ίδιο το ποιητικό υποκείμενο ανάγοντας το σκηνικό του δράματος από συλλογικό σε ατομικό:
Παράξενο λουλούδι ο έρωτας:
Κι όλα τα χρώματα έχει και κανένα.
Τα πέταλά του ανθίζουν στο σκοτάδι,
οι ρίζες του ποτίζονται με δάκρυα.
Παντού ανθίζει, ακόμη και στην άσφαλτο.
Ξεχωριστό είδος, θα μπορούσε να ονομάζεται
κρινοκυκλάμινο το απουσιοτρόπιο.
Φημίζεται και για τα δηλητηριώδη αγκάθια του.
Βέβαια, δε σπουδάζω ανθοκομία-
έχω μόνο γνώσεις βασικές.
Μαζί σου, όμως, κάτι αρχίζω να μαθαίνω:
Άδοξο θερμοκήπιο του μετέωρου γέλιου σου,
υγρός μίσχος που ανθίζει επίμονα,
γαλάζια χείλη αυτόφωτα σε κούφια νύχτα
Όλη η ποιητική συλλογή κινείται στο τρίπτυχο ομορφιά-έρωτας-χρόνος. Ο ποιητής παλεύει να ορίσει τον έρωτα μέσα από τις εγγενείς αντιθέσεις του, μόνο και μόνο για να δηλώσει την αδυναμία του να κατανοήσει αυτό το μυστήριο. Θα μας πει πως είναι ένα πολύχρωμο λουλούδι με αγκάθια, που ανθίζει στα σκοτάδια της ψυχής προορισμένο να μαραθεί, φέροντας έτσι το οριστικό τέλος της ομορφιάς του.
Είναι πυρακτωμένο ειδύλλιο, δηλαδή φωτιά, αλλά και παλίρροια του αίματος, δηλαδή νερό. Υπάρχει μια αμφιθυμία που πηγάζει από τη σχέση του έρωτα με τον χρόνο. Είναι αιώνια προσωρινός, δηλώνει ο ποιητής. Άλλοτε είναι κύκλος και μοιάζει με φεγγάρι -σύμβολο γονιμότητας. Διαγράφει μια πορεία που του δίνει το σχήμα με το οποίο αποκτά νόημα, καθώς κορυφώνεται για να εξαφανιστεί. Άλλοτε είναι μια παρένθεση, δηλαδή ένας κύκλος προορισμένος να μείνει ανολοκλήρωτος. Σε κάθε όμως περίπτωση, είναι καμπύλη και όχι ευθεία, δηλαδή συναίσθημα και όχι λογική.
Ο ποιητής εμμένει στην αιθερική πλευρά του έρωτα. Γι’ αυτό κι ο έρωτας είναι άπιαστος, ανολοκλήρωτος, θνητός, προορισμένος να πεθάνει, εκτός κι αν μετουσιωθεί. Εκτός κι αν γίνει ποίηση. Αυτό είναι το πραγματικό καταφύγιο της αθανασίας και της ομορφιάς. Μόνο εκεί ο έρωτας απεκδύεται από το ανέφικτο της φύσης του για να μεταμορφωθεί μέσα από την ομορφιά στο ιδανικό που κατοικεί αλώβητο στο χρόνο αλλά και στις ψυχές των ανθρώπων. Ο Ν. Παπάνας έχει ανάγκη να επιστρέψει στην πηγή της μεγάλης ποίησης, πατώντας στα χνάρια αγαπημένων δημιουργών.
Απευθύνεται στα ποιήματα που αγάπησε με ένα δικό του ποίημα-φόρο τιμής σε ένα αντίστοιχο σονέτο των Κωνσταντίνο Θεοτόκη, Λορέντζο Μαβίλη και Francois Villon. Στα δικά τους πρόσωπα αναμετράται με την ποίηση που δίνει νιότη αιώνια, μια ποίηση που το οριοθετημένο συναίσθημα της σύγχρονης εποχής αδυνατεί να χωρέσει. Απαντά στον άκρατο ρομαντισμό του σονέτου «Κι έπαψες να μιλείς» του Κωνσταντίνου Θεοτόκη με το σονέτο «Γλώσσα μιας άλλης εποχής», επιλέγοντας ως αφετηρία μια στιγμή σιωπής που καταλήγει στη λυτρωτική ένωση των δύο εραστών, πιο κυριολεκτικά και σωματικά για τον μοντέρνο Ν. Παπάνα, πιο μεταφορικά κι αιθερικά για τον παραδοσιακό Κ. Θεοτόκη όπου η ψυχή του ποιητή γίνεται καθρέφτισμα στο νερό καθώς τυλίγει την αγαπημένη του.
Συνομιλία με τον Λορέντζο Μαβίλη
Η συνομιλία του με τον Λορέντζο Μαβίλη είναι περισσότερο επικεντρωμένη στη λεπτή (και γι’ αυτό αιώνια) φύση της μεγάλης ποίησης που έρχεται από το παρελθόν. Έτσι στο σονέτο «Καλότυχοι οι παλιοί» (σε αντιστοιχία του σονέτου «Λήθη» του Λ. Μαβίλη) γίνεται απευθείας αναφορά στη χερουβική ομορφιά και την αιώνια λάμψη των στίχων των μεγάλων δημιουργών, ενώ στο σονέτο «Η γέρικη ελιά σήμερα» (σε αντιστοιχία του σονέτου «Η ελιά») ένα μελίσσι που ζει σε ένα γέρικο δέντρο γίνεται φορέας της ομορφιάς που τόσο έχει αγαπήσει ο ποιητής.
Τέλος, στο βιβλίο θα βρούμε ένα ακόμα σονέτο αφιερωμένο στον James Dean ως άλλο ένα σύμβολο, αναλλοίωτο από τον χρόνο και τον θάνατο. Αξίζει να αναφερθεί πως τα ποιήματα της συλλογής δεν συνδιαλέγονται με την ομορφιά μόνο μέσα από τον λόγο, αλλά και μέσα από τα εξαιρετικά έργα της Ρένας Ανούση-Ηλία που πραγματικά κοσμούν το βιβλίο. Το αποτέλεσμα είναι γοητευτικό και συμπλέει με τις σταθερές μεταβλητές της ποίησης του Ν. Παπάνα που είναι ο έρωτας και η ποίηση ως έκφανση του ωραίου.
Σε όλη τη συλλογή, ο ποιητής, ενδεδυμένος με τον μανδύα του παρατηρητή που ενυπάρχει στον κόσμο στο βαθμό που τον παρατηρεί, αν και φλερτάρει με την ποίηση μιας άλλης εποχής, καταφέρνει τελικά να μας προσφέρει μια ποίηση προσωπική που πάλλεται από το εσωτερικό πάθος ενός ανανεωμένου ρομαντισμού με έντονα λυρικά στοιχεία, τοποθετημένα σε ένα πιο σύγχρονο πλαίσιο που με την προσεκτική επιλογή των εκφραστικών μέσων στοιχειοθετεί ένα ακόμα υπαρξιακό περιδιάβασμα στο στοχαστικό σύμπαν του ποιητή.
* Η ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ είναι συγγραφέας.
Πηγή: Book Press
Κανένα προϊόν στο καλάθι σας.