«Σε ανακηρύσσω νικήτρια» | Περιοδικό «Θευθ»

Η ποιητική συλλογή του Νίκου Παπάνα, «Σε ανακηρύσσω νικήτρια» (εκδόσεις Ιωλκός, 2021), στο λογοτεχνικό περιοδικό «Θευθ» (τεύχος 15, Ιούνιος, 2022). Την κριτική γράφει η Άλκηστις Σουλογιάννη.

***

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΘΕΥΘ», ΙΟΥΝΙΟΣ 2022
Άλκηστις Σουλογιάννη

Νίκος Παπάνας, Σε ανακηρύσσω νικήτρια, εκδ. Ιωλκός, Αθήνα, 2021

«Η ανάμνηση είναι μια σκοτεινή αστραπή
Στον ύπνο της ημέρας»
Αλέξανδρος Ίσαρης (1941-2022)
Εγώ ένας ξένος, Ποιήματα 1967-2011, εκδ. Κίχλη, 2013

Τον Νίκο Παπάνα είχαμε την ευκαιρία να συναντήσουμε με άνεση, και ανεξάρτητα από μεμονωμένα προηγούμενα δείγματα λογοτεχνικής γραφής, μέσα στη συγχρονία της ποιητικής συλλογής του υπό τον τίτλο Πρώτη δημοτικού και άλλα (Εκδ. Ιωλκός, 2019), όπου εντοπίσαμε ενδιαφέροντα στοιχεία για τον τρόπο απόδοσης λεπτομερειών από το περιεχόμενο του εσωτερικού ανθρώπου, σε συνάρτηση με τη ροή του προσωπικού χρόνου.

Σε ανακηρύσσω νικήτρια

Τώρα, στη νέα ποιητική συλλογή του Νίκου Παπάνα, υπό τον ευρηματικό τίτλο Σε ανακηρύσσω νικήτρια, αναγνωρίζουμε επίσης ενδιαφέρουσες εκδοχές για τη δημιουργική απόδοση του πραγματικού, με την εμπλοκή του φαινομένου της μεταφοράς και τη συνακόλουθη οργάνωση γραμματικών εικόνων, ως κωδικοποίηση της επικοινωνίας ανάμεσα στην εξωτερική/αντικειμενική και την υποκειμενική (δηλαδή εντέλει κειμενική) πραγματικότητα.

Η δομή της ποιητικής συλλογής αντιστοιχεί στη σημασιολογική συγγένεια δύο ενοτήτων, υπό τους ειδοποιούς όσο και συνδηλωτικούς τίτλους «Το ρολόι μου» (με δεκατέσσερα κείμενα) και «Μια ιστορία σε θραύσματα» (με δεκαεπτά εξαιρετικά σύντομα κείμενα-μινιατούρες), και καταλήγει στο επιλογικό, αφοριστικής διατύπωσης κείμενο, υπό τον τίτλο «Γαλάζιο αδιέξοδο», που λειτουργεί ως σημασιολογική σκέψη της συλλογής.

Τα κείμενα αυτά (φαίνεται να) αποτυπώνουν «μοναδικά περιστατικά» (για να παραπέμψω στον Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε) από το περιεχόμενο του εσωτερικού ανθρώπου, όπου εκτίθεται πλούσιο υλικό από την κοίτη ροής του προσωπικού χρόνου, όπως αυτό έχει μετεξελιχθεί σε τιμαλφές, αλλά και ενίοτε οδυνηρό φορτίο της μνήμης: Γεγονότα, εικόνες, βιώματα και εμπειρίες, συναισθήματα, μορφές ύλης που συγκρατούν και διασώζουν όσα ανήκουν στις διαστάσεις της άυλης, εσωτερικής πραγματικότητας, όπου συμμετέχουν τα όνειρα και η φαντασία.

μεταμορφώθηκε σε σπαράγματα μνήμης

Τα δεδομένα αυτά συγκλίνουν στην παραστατική απόδοση διαπροσωπικών συναναστροφών, που μετρούν τη ροή του προσωπικού χρόνου, με δίαυλο επικοινωνίας το σώμα, όπως «μεταμορφώθηκε σε σπαράγματα μνήμης» κατά τις «μέρες / Της ασύδοτης τρυφερότητας» (για να παραπέμψω και στον Αλέξανδρο Ίσαρη).

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, το σώμα συνεπικουρείται από τον προφορικό και από τον γραπτό λόγο, ως μια παραστατική αποτύπωση του συνδυασμού ανάμεσα στο άυλο και στο υλικό στοιχείο, ο οποίος συνδυασμός προσδιορίζει το κοινωνικό προσωπείο του εσωτερικού ανθρώπου.

Στο πλαίσιο αυτό, ο Νίκος Παπάνας βρίσκει την ευκαιρία να διαχειρισθεί με ευρηματικό τρόπο έννοιες, όπως είναι το πάθος και η λύτρωση, η απώλεια και η απουσία, αλλά και η απουσία ως παρουσία μνήμης, η ύπαρξη και η γνώση, το δίλημμα, η προσμονή, το ρητό και το άρρητο, το ορατό και το αόρατο, η ύλη και το άυλο στοιχείο, ο τόπος και ο χρόνος, ο εκφερόμενος λόγος και η πλήρης σημασιών σιωπή, η αγωνία, το σώμα και η ψυχή, η αγάπη και ο έρως, η άνοδος και η πτώση, το φως και το σκότος, η φύση και ο αστικός ιστός, η αλήθεια και το ψεύδος, η αρχή και το τέλος. Οι έννοιες αυτές αποτελούν δομικά υλικά για την οργάνωση του κειμενικού κόσμου του Νίκου Παπάνα.

Αντικείμενο αναφοράς

Εδώ αναγνωρίζουμε τη σύνθεση μιας τοιχογραφίας γραμματικών εικόνων ως εικαστική αφήγηση διαπροσωπικών σχέσεων, όπου δεσπόζουσα θέση προτεραιότητας κατέχει το Αντικείμενο αναφοράς στην εστίαση του ενδιαφέροντος από την οπτική του Υποκειμένου της αφήγησης. Με τον τρόπο αυτόν οδηγούμαστε στην πρόσληψη του τίτλου της ποιητικής συλλογής ως συνόλου, με το αντίστοιχο σημασιολογικό και αισθητικό ισοδύναμο.

Τα σημαινόμενα της συλλογής διεκπεραιώνει λόγος βιωματικός και παραστατικός, στοχαστικός και ενδοσκοπικός, συνδηλωτικός, ενίοτε αφοριστικός, που αποδίδει την αμεσότητα μιας, έστω μονομερούς, επικοινωνίας με έναν εξωκειμενικό και πάντως συναγόμενο από τα συμφραζόμενα αποδέκτη συναισθημάτων, ενώ ταυτόχρονα αποκαλύπτει ενδιαφέροντα τεκμήρια ύφους.

«Σε κρυστάλλινους διαδρόμους / αρωματίζονται οι μοναξιές»

Στο πλαίσιο αυτό, επικρατεί η ευρηματική αξιοποίηση του φαινομένου της μεταφοράς, με τη συγγενή προσωποποίηση-σωματοποίηση αφηρημένων εννοιών. Π.χ.: «έναστρο πάθος, / νόημα του καλπασμού», «πώς είναι να περιφέρεται […] σ’ όλες τις κάμαρες της ψυχής μου, […] το ανομολόγητο δίλημμα», «Τα μάτια μου ξενιτεύονται», «απ’ το παράθυρο ένας άνεμος / μπαίνει και κουρελιάζει / τον οδικό χάρτη της συμπεριφοράς», «να σου μιλώ […], / ποδοπατώντας την απουσία», «Με στραβό σαρκαστικό χαμόγελο, / ιπτάμενη σκελετωμένη γριά / με ματωμένα ρούχα, / η αγωνία […]. / Πλένω το πρόσωπο, πηγαίνω στον καθρέφτη. / Όμως, το είδωλό μου με τρομάζει ̶ εγώ ειμ’ η αγωνία», «Σε κρυστάλλινους διαδρόμους / αρωματίζονται οι μοναξιές», «αυτάρεσκο βιολοντσέλο πληγώνει τις σάρκες μας», «παράτολμος κι αδέξιος μουσικός / σε νότες φευγαλέων αστεριών», «Υπαινιγμός ολάνθιστης βροχής».

τα σμήνη των λέξεων

Σε ομόλογο κλίμα, ανιχνεύουμε επίσης ενδιαφέροντα δείγματα μεταγλωσσικότητας, στη διάσταση της αξιοποίησης γλωσσικών στοιχείων ως δομικού υλικού για τη σύνθεση ποιημάτων, ανεξάρτητα από την κοινή χρήση της γλώσσας, ως οχήματος για τη διεκπεραίωση πληροφοριών. Π.χ.: «Εσύ τι θα διάλεγες / ανάμεσα στην πολύωρη / τηλεφωνική μας συνδιάλεξη / κι ένα ποίημα; // Εγώ πάντως διαλέγω την πρώτη ─ / τα σμήνη των λέξεών της / σε απρόβλεπτους σχηματισμούς», και μια εκδοχή, έστω και «απαξιωτικής» αυτοαναφορικότητας της λογοτεχνικής γραφής, όπου δηλώνεται προβάδισμα της προφορικής επικοινωνίας έναντι της δημιουργικής διαδικασίας ως προς την απόδοση νοημάτων και συναισθημάτων.

Επίσης: «λευκή σελίδα που όλο γεμίζει / τρεμάμενα γράμματα / στο χρώμα της νύχτας», καθώς και: «Θρησκεία και ζήλος της μορφής σου, / στιλπνής αυγής περισπωμένη», ενώ ολόκληρο το ποίημα υπό τον τίτλο «Παραλύω με όρους μαθηματικούς» είναι δυνατόν να εκτιμηθεί ως πεδίο εφαρμογής για μια ενδιαφέρουσα εκδοχή μεταγλωσσικότητας, με τη βιωματική αξιοποίηση της γλώσσας και των εννοιολογικών ισοδυνάμων των Μαθηματικών.

Παράλληλα, εντοπίζουμε και ορισμένες διακειμενικές αναφορές (Louis Aragon, William Burroughs, Basho), ενδεικτικές θεματικών και υφολογικών επιλογών του Νίκου Παπάνα ως προς τη δομή συγκεκριμένων ποιημάτων, που δηλώνουν ομολογία εκλεκτικών συγγενειών με επιλεκτική επισήμανση πληροφοριών.

Negroni

Στη διαδοχή περισσότερο ή λιγότερο εκτενών ποιημάτων, ως προϊόντων συνδυασμού ελεύθερων στίχων, ενίοτε με την εμπλοκή ποικίλων παρηχήσεων, εντοπίζουμε κείμενο υπό τον τίτλο «Έμαθα μαζί σου», με συνεχή ροή αφηγηματικού λόγου, όπως και μια ενδιαφέρουσα εκδοχή σονέτου, υπό τον τίτλο «Negroni», ενώ στη σύνθεση της ενότητας «Μια ιστορία σε θραύσματα» τα δεκαεπτά κείμενα-μινιατούρες αποτελούν εξίσου ενδιαφέρουσες εκδοχές για το χαϊκού, σύμφωνα με την παραδοσιακή μορφή του είδους.

θα έπρεπε να υπάρχει μόνο μία ευθεία / από εσένα προς εμένα

Έχει ενδιαφέρον να επιμείνουμε σε ορισμένα παραδείγματα ποιότητας που χαρακτηρίζει τη λογοτεχνική γραφή του Νίκου Παπάνα, όπως:

«Αν δύο σημεία ορίζουν μιαν ευθεία / (όπως μαθαίναμε κάποτε), / τότε θα έπρεπε να υπάρχει μόνο μία ευθεία / από εσένα προς εμένα. / Και τι ιδιότητες έχει μια ευθεία; / (Αυτό δεν το διδαχτήκαμε.) / Φαντάζομαι πως είναι απόλυτη, άθραυστη, σταθερή. / Τότε γιατί έσπασε η δική μας; / Τα θραύσματά της στο πάτωμα, / κομμάτια γυαλί, με πληγώνουν. / Στέκομαι πιο δίπλα και φαντάζομαι / πως είναι κάτι άλλο, / α ναι, πως είναι νότες μουσικές, / κι όχι πειστήρια πένθους… / […] // Τουλάχιστο να ξενυχτήσω, / να μείνω εδώ, να εξωραΐσω / το πρόωρο τέλος σε καινούρια αρχή. / Βλέπω το τζάκι στη γωνία ─ / […] / Φωτιά, θα σ’ αφήσω να σβήσεις, / στάχτη, παντού στάχτη, / και θα διατυπώσω ένα αιχμηρό ολοκλήρωμα / μήπως η δόξα της γίνει δική μου». («Παραλύω με όρους μαθηματικούς»), ή επίσης:

«Πάντα για όλους / (εσύ θα με διαβάσεις;) / κλειστό βιβλίο», «Μέσα μου ήσουν / χαράς κρυφό λυχνάρι / πριν σε γνωρίσω», «Τίγρης στο δάσος; / Ή ανίδεος αμνός; / Ή και τα δύο;», «Νέου λιμανιού / χαρούμενη προβλήτα / ή τρικυμία;» (από τις εκδοχές χαϊκού στην ενότητα «Μια ιστορία σε θραύσματα»).

Είναι σαφές ότι εδώ πρόκειται για μια καλώς οργανωμένη πρόταση ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο της δημιουργικής γραφής, με έμφαση σε έννοιες που σχετίζονται με τη θέση και τις ιεραρχήσεις ενδιαφέροντος του εσωτερικού ανθρώπου στο πλαίσιο των διαπροσωπικών σχέσεων.

Επομένως, το ζητούμενο πλέον είναι να δούμε τη συνέχεια με την προσήκουσα (απαραίτητη) συνέπεια σε ό,τι αφορά την υλοποίηση και ενδεχομένως την περαιτέρω ενίσχυση αυτής της πρότασης με νέα στοιχεία θεματικών και υφολογικών προσανατολισμών.

Πηγή: Θευθ