Ο Ιωάννης Καποδίστριας και η Φιλική Εταιρεία

15/1/1820: Ο Ιωάννης Καποδίστριας αρνείται να αναλάβει την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας.

***

Η Φιλική Εταιρεία εμπέδωσε την ιδέα ότι οι Έλληνες έπρεπε να παύσουν να περιμένουν την ελευθερία από κάποια «φιλάνθρωπη» παρέμβαση μεγάλης δύναμης και να βασιστούν μόνο στις δικές τους δυνάμεις. Εκπλήρωσε την προϋπόθεση της ενότητας και της πειθαρχίας σε μια κεντρική ηγεσία και συσπείρωσε στους κόλπους της όλες τις επαρχίες, όλες τις κοινωνικές τάξεις και τις ιδεολογικές τάσεις: κλήρος ανώτερος και κατώτερος, μεγαλοκτηματίες και ακτήμονες αγρότες, πρόκριτοι και κλέφτες, έμποροι και διανοούμενοι, πλοιοκτήτες και ναυτικοί, λόγιοι και αρματολοί, Φαναριώτες και απόδημοι. Ηπειρωτικές και ναυτικές κοινότητες σ’ όλο τον εθνικό χώρο, χάρη στην Εταιρεία, ήλθαν για πρώτη φορά κοντά. Ένα βαθύ και αδιαχώριστο εθνοθρησκευτικό αίσθημα ενοποιούσε τους ελληνικούς πληθυσμούς προαναγγέλλοντας την επιτυχία, παρ’ ότι η πολιτική οργάνωση του Αγώνα από τους Φιλικούς φάνταζε στην αρχή ως παράτολμο εγχείρημα εναντίον μιας αυτοκρατορίας.

Υποτιμώντας ωστόσο τον εχθρό και εμψυχώνοντας με την έντεχνη προπαγάνδα περί «Αόρατης Αρχής», η Εταιρεία χάριζε στους Έλληνες ηθικό συγκριτικό πλεονέκτημα. Οι φύσει ριψοκίνδυνοι επαναστάτες αντιμετώπισαν τους σώφρονες προκρίτους και λογίους που θεωρούσαν το έθνος ανώριμο. Και επικράτησαν. Διότι μια επανάσταση δεν είναι σχέδιο προγραμματικό ή ακαδημαϊκή ανάλυση. Είναι μια κοινωνική αναγκαιότητα και ένα ανεξιχνίαστο κέλευσμα της Ιστορίας, μια φυσική έκρηξη του ηφαιστείου της συλλογικής ψυχής. Απελευθέρωση πριν την απελευθέρωση. Αυτή την πραγματική ελευθερία, την εσωτερική, την εμφύσησε στους Έλληνες η Φιλική Εταιρεία. Αυτή απελευθέρωσε τους Έλληνες. Κι από εκείνη τη στιγμή η συμβίωση με τον κατακτητή ήταν αδύνατη. Το μεγάλο βήμα για την Επανάσταση είχε γίνει και η προσφυγή στα όπλα ήταν πια προδιαγεγραμμένη.

Υπήρχε βεβαίως η βασική ανάγκη της ηγεσίας, η εξεύρεση προσώπου ικανού να το εμπιστευθεί το έθνος, αφού το μυστικό της ανύπαρκτης «Αόρατης Αρχής» δεν μπορούσε από ένα σημείο και πέρα να κρατηθεί. Ο Καποδίστριας, δεύτερος υπουργός Εξωτερικών του τσάρου, αρνήθηκε το Φεβρουάριο του 1820 την πρόταση του Εμμ. Ξάνθου να αναλάβει την ηγεσία, υποδεικνύοντας να περιμένουν οι Έλληνες αλλαγή της ρωσικής πολιτικής, που ήταν τότε όμηρος της Ιεράς Συμμαχίας. Συμβούλευσε μάλιστα προσωρινή αναστολή δράσης της Εταιρείας, διότι οι διεθνείς συνθήκες δεν ήταν πρόσφορες, και προέβλεπε καταστροφές ευθύς ως τα εν Ανατολή συμφέροντα ήθελον ρίψει το σπέρμα της διχονοίας εις το μέσον ημών. Πρέπει συνεπώς να αφήσωμε τα πράγματα ως έχουν.

Τελικά ο Καποδίστριας μεταστράφηκε θετικά, πείστηκε για το αναπότρεπτο της Επανάστασης και υπέδειξε ως αρχηγό της Φιλικής Εταιρείας τον υπασπιστή του τσάρου, γόνο ιστορικής φαναριώτικης και ποντιακής οικογένειας, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, τον οποίο και ενθάρρυνε, προειδοποιώντας ωστόσο ότι δεν υπήρχαν ελπίδες για άμεση ρωσική βοήθεια. Ο Υψηλάντης, γιος του ηγεμόνα και μάρτυρα Κωνσταντίνου Υψηλάντη, ανέλαβε την ηγεσία της Εταιρείας στις 12 Απριλίου 1820 ως «Γενικός Επίτροπος της Αρχής». Ο ηγέτης που απαιτούνταν είχε βρεθεί. Οι αμφιβολίες και οι τάσεις απειθαρχίας υπερνικήθηκαν, ενώ η τόσο χρήσιμη πεποίθηση για ανάμειξη της Ρωσίας εδραιώθηκε. Η ελληνική Ανατολή εντάχθηκε με ενθουσιασμό υπό τις οδηγίες του Υψηλάντη.